Les 4: Formeel of informeel?

Formeel woordgebruik

In les 2 hebben we gezien dat er bijna geen echt formele teksten meer geschreven worden. Toch is het goed om in deze module over woordniveau aandacht te besteden aan formeel woordgebruik. Daar zijn twee redenen voor:

• Soms pak je een formeel woord omdat je niet zo gauw weet hoe je het anders moet zeggen. En dat gaat vaak niet goed. Denk maar aan onze medewerker van de dierenwinkel: Hartelijk dank voor uw bestelling alsmede bericht.
• Soms geeft een formeel woord het beste of het kortste weer wat je wilt zeggen. Mag je het dan gebruiken? Denk aan de woordgroep ‘met dien verstande’ in ons voorbeeld van Moszkovic (les 2). Dat betekent daar zoiets als ‘maar daar moet u wel bij bedenken’ en dat is niet zo maar te vervangen door een ‘gewoon’ woord.

Aanspreekvormen

Er is één formeel woord dat we wél geregeld gebruiken: ‘Geachte’. Dat is nog steeds een normale beleefde aanhef. We zagen het hiervoor niet alleen in de vrij formele brief van de NS (les 1) maar ook in de informelere over het bevolkingsonderzoek (les 3). Na een aanhef met ‘Geachte’ gebruik je in de tekst verder altijd ‘u’.

Het woord ‘Beste’ is informeler. Daarmee begon bijvoorbeeld de brief van XS4all (les 1). Dat past bij de sfeer van het bedrijf. Na een aanhef met ‘Beste’ zul je de lezer meestal verder aanspreken met ‘je’.

Het meest informeel is natuurlijk ‘Hoi’ of ‘Hallo’. Daarna gebruik je altijd ‘je’ om de lezer aan te spreken.

Automatische aanhef

Pas op als je (bijvoorbeeld) een nieuwsbrief koppelt aan een adresbestand. Kijk goed hoe de namen in dat bestand staan. Anders kun je rare dingen krijgen, zoals bij deze vliegmaatschappij die de aanhef koppelde aan de officiële namen uit de paspoorten van hun klanten.

Toelichting

De aanhef Goedemorgen is hier een mooi alternatief voor ‘Beste’. Het past bij de sfeer van een nieuwe dag met leuke plannen. (Als je je digitale nieuwsbrief ’s morgens verstuurt uiteraard.) Maar de combinatie met dat heel formele, ongebruikelijke Elizabeth Agatha maakt het geheel nogal komisch. En dat was vast niet de bedoeling.

Ook niet doen:

Toelichting

Wat is er mis met deze aanhef? ‘Hoi’ is heel informeel. Ouwe-jongens-krentenbrood. Het woord ‘klant’ gebruik je in een wat formelere zakelijke relatie. Dus Beste XS4all-klant kan wel, maar Hoi Greetz klant is een onjuiste combinatie van twee stijlen, heel informeel en wat minder informeel.

Kies je voor formeel of informeel?

Wanneer gebruik je welke aanspreekvorm? De keuze voor formeel of informeel hangt af van een aantal factoren. Je keuze hangt bijvoorbeeld af van de doelgroep (de lezers van je tekst), het doel van je tekst en ook van de vraag: namens wie schrijf je de tekst? Schrijf je namens het bedrijf waarvoor je werkt? Dan moet je rekening houden met de stijl die past bij dat bedrijf.

Hieronder zie je een schema met een aantal vragen die je je kunt stellen bij je keuze tussen formeel en informeel.

Let op: het is een heel algemeen schema, met globale richtlijnen. Niet alle criteria zijn erin opgenomen. En soms zul je je je eigen redenen hebben om een andere keuze te maken. Dit schema zegt dus niet hoe het per se moet. Het zegt wel wat veel gemaakte keuzes zijn.

Twijfel je tussen een formele en informele aanhef?

In de video hieronder leggen we een handige truc uit:

Doe de koffieautomaatcheck

Twijfel je nog hoe (in)formeel je toon mag zijn? Als je er met het bovenstaande overzicht niet uitkomt dan is er nog een eenvoudige check: de zogeheten koffieautomaatcheck. Stel je even voor dat je koffie gaat halen. Bij de koffieautomaat kom je de ontvanger van je tekst tegen. Hoe begroet je deze persoon? Zeg je netjes ‘goedemorgen’? Of neig je naar ‘hoi’? Je gevoel bedriegt je zelden!

Elke tekst

Het schema hierboven geldt natuurlijk niet alleen voor de aanhef van een brief of mail. Het is een schema dat je kunt gebruiken voor alle teksten die je schrijft. Bedenk er alleen bij dat echt formele teksten nauwelijks meer worden geschreven. In dit schema – en in het vervolg van deze les – mag je ‘formeel’ in gedachten vervangen door ‘beleefd, niet te informeel’. Teksten waarin je de lezer aanspreekt met ‘u’ en niet met ‘jij’, ‘je’, ‘jullie’.

Vraag:

Voorbeeld 1

Hoe formeel of informeel is dit tekstje? Laten we dat bekijken op de drie niveaus. Ook al gaat deze les ‘formeel’ alleen over woordgebruik, we pakken de twee andere niveaus gelijk even mee. Als extra oefening.

Woordniveau

De lezer wordt aangesproken met ‘je’; dat is informeel.

Er staan geen formele woorden in de tekst. Wel Engelse woorden maar de gebruikte woorden zijn niet moeilijk voor de doelgroep; waarschijnlijk horen ze zelfs bij hun gewone taalgebruik.

Zinsniveau

De zinnen zijn niet ingewikkeld, maar wel gemiddeld iets langer dan je bij deze doelgroep zou verwachten.

Tekstniveau

De volgorde in de tekst is eenvoudig en logisch: dit kinderfeestje is cool – waarom? – jij ook? – kom! Dat is een goede volgorde voor een wervende tekst.

Het tekstje is geschreven vanuit het perspectief van de kinderen die een feestje krijgen.

Verder zien we dat de tekst levendiger is gemaakt door een beeld te gebruiken. Zie je het voor je? Wind in je haren? Een glimlach op je gezicht?

Op grond van deze analyse kun je zeggen dat het een vrij informeel tekstje is. Dat past natuurlijk prima bij de doelgroep, iets oudere kinderen.

Voorbeeld 2

Een fragment uit de brief van Minister Ollongren aan de Tweede Kamer. De brief die aangekondigd werd in les 1 (nieuwsbericht van de Rijksoverheid).

Toelichting

Ook deze tekst bekijken we op de drie niveaus.

Woordniveau

We zien langere woorden: marktwaardering, vastgoedinzicht, vergelijkbaarheid, waardebegrippen.

Er staan ook een paar moeilijke woorden in: geraamde, lastenreductie, prudent (verstandig).

De lezer wordt niet rechtstreeks aangesproken, dus we zien geen ‘u’ of ‘jij’ als signaal voor formeel of informeel. De lange woorden en de moeilijke wijzen op een vrij formele stijl.

Zinsniveau

We zien lange (bijvoorbeeld de eerste en de laatste) en middellange zinnen.

Vooral in de eerste alinea zijn de zinnen vrij gecompliceerd. Ze zouden allebei gesplitst kunnen worden in twee zinnen:

Het onderzoek geeft aanbevelingen om de structurele lasten te verminderen. Dit gebeurt in drie categerieën: marktwaardering, verantwoording en toezicht, en maatschappelijke legitimatie.

De onderzoekers hebben een schatting gemaakt hoeveel de voorgestelde maatregelen opleveren. Die komt uit op circa €14 tot 28 mln per jaar.

Zie je dat we in (de nieuwe) zin 2 een komma hebben toegevoegd achter toezicht? Op zich is dat ongebruikelijk, vóór ‘en’ bij het laatste deel van een opsomming. Waarom dan toch? Omdat we daarmee duidelijk maken dat verantwoording en toezicht bij elkaar horen, één categorie vormen.

Tekstniveau

Omdat dit maar een fragment is van een langere tekst, kunnen we niet veel zeggen over de stijl op tekstniveau. We zien al wel dat de lezer niet wordt aangesproken. Het perspectief lijkt neutraal, afstandelijk.

Alles bij elkaar wijst op een vrij formele tekst. Dat verbaast ons niet want de doelgroep, de Tweede Kamer, is een vrij formele instelling.

Bedenk: mensen vinden het meestal niet erg om (te) formeel aangesproken te worden, terwijl sommige mensen het wel vervelend vinden als je (te) informeel bent.

Formele woorden

Formeel taalgebruik speelt zich voor een belangrijk deel af op woordniveau; je kiest formele woorden. Gevoelsmatig weet je waarschijnlijk al wel wat formele woorden zijn. Denk aan woorden als onverwijld, geschieden, sedert. Deze woorden hebben ook een informeler synoniem: onmiddellijk, gebeuren en sinds. Zo zijn er natuurlijk nog veel meer uitgesproken formele woorden, elk met een eigen, minder formeel, synoniem.

Welke woorden vinden we formeel? En welke woorden kun je gebruiken als je minder formeel wilt klinken?

We hebben een handig overzicht voor je gemaakt dat je hier kunt downloaden: de Woordenlijst (in)formeel taalgebruik. Dit is een alfabetische lijst van veelvoorkomende, formele woorden. erachter staat telkens een minder formeel synoniem. Zo kun je eenvoudig zien of je veel formele woorden gebruikt en hoe je ze desgewenst kunt vervangen.

Studie-opdracht:

Bekijk de Woordenlijst (in)formele schrijfstijl. Vink aan welke woorden je wel eens gebruikt (of: zou kunnen gebruiken). Tel je resultaten. Gebruik jij meer formele woorden of juist meer informele woorden? Het resultaat van je telling geeft je een beeld van je schrijfstijl. Je kunt nu met zekerheid zeggen of je meer formeel of meer informeel schrijft.

Hoe is de stijl van de organisatie waarvoor je werkt? Schrijf je net zo formeel of informeel als de stijl van dat bedrijf?

Studie-opdracht

Les 2 eindigde met een tekstje over de Schiphol-app en een bedankkaartje van Artsen zonder Grenzen. Daarbij vroegen we of je voor jezelf alvast kon formuleren waarom de ene tekst informeler is dan de andere. Heb je toen op het woordgebruik gelet? Nu je meer weet over formele woorden, kun je misschien een duidelijker of uitgebreider antwoord geven. Laten we eens naar die woorden  kijken.

Tekst 1

Toelichting

Er staan geen formele woorden in deze tekst. Ook geen moeilijke. Reisassistent is wel een lang woord maar niet moeilijk. De Engelse woorden die erin staan, zijn woorden die in het dagelijks leven veel gebruikt worden. Ze geven de tekst een eigentijdse sfeer.

De lezer wordt rechtstreeks aangesproken, met je.

Op grond van het woordgebruik kun je dit dus een vrij informele tekst noemen.

Dat past goed bij de doelgroep: mensen met een smartphone die graag dingen regelen via een app. Makkelijk en informeel.

Extra

Dit is een wervende tekst. Schiphol heeft graag dat je die app downloadt en dan op hun parkeerplaats komt staan. Het eerste waarmee ze dat willen bereiken, is Nieuw! Dat trekt altijd de aandacht. Het tweede middel dat ze gebruiken, is bijzonderder. Was je niet verrast door het woord reisassistent? Wat roept dat op? Het zijn altijd wat hoger geplaatste, belangrijker personen die een reisassistent hebben. Niet de doorsnee-Nederlander. De doorsnee-Nederlander parkeert gewoon… ergens… Maar met deze app reserveer je de plek die bij je past! Kortom, het is een app voor mensen die best iets voorstellen. En wie wil dat nou niet.

Tekst 2

Toelichting

Het kaartje begint met de formele aanhef Geachte. Ook Mede in de eerste zin van de bodytekst is een formeel woord, net als ter in ter wereld brengen want dat is een samentrekking van het formele ‘te’ en de naamvalsvorm ‘der’.

Dan zijn er nog een aantal woorden die misschien niet echt formeel zijn, maar ook niet erg eigentijds. gezond en wel bijvoorbeeld, in zin 1 of er bovenop komen in de tweede alinea.

(Op zinsniveau: de constructie van de laatste zin is formeel door het gebruik van het voltooid deelwoord gewenst in plaats van ‘wensen wij u’.)

De geadresseerde wordt aangesproken met ‘mevrouw’ en ‘u’.

De tweede tekst is dus duidelijk een stuk formeler dan de eerste.

Studie-opdracht:

Hieronder zie je een brief(je) in een heel formele schrijfstijl. Herschrijf deze brief in een informele schrijfstijl.

Let op: je mag andere woorden gebruiken, of de zinsbouw veranderen. De bedoeling is dat er niets verandert aan de inhoud (oftewel: aan de betekenis) van de brief.

Vraag:

Creatief informeel

Een informele woordkeus kan neutraal zijn, maar je kunt er ook veel creativiteit kwijt.

Wat dacht je van dit voorbeeld?

Toelichting:

Groupon staat bekend om een creatieve schrijfstijl. Dat effect wordt vooral bereikt door veel vergelijkingen. In dit voorbeeld wordt de Groupon-code vergeleken met een verlegen spook of een sms-bericht uit 1997. Geen standaardvergelijkingen dus. Toch weet je als lezer precies wat er bedoeld wordt.

De stijl van dit tekstje is heel informeel. Dat past bij de uitstraling van het bedrijf. In dit geval is deze informele stijl dus passend.